بیماری خودایمنی (Autoimmune disease)
بیماری خودایمنی (Autoimmune disease) ناشی از اشتباه سیستم ایمنی بدن است. سیستم ایمنی از بدن در برابر عوامل بیماری زا مثل ویروس ها و باکتری ها محافظت می کند. در واقع سیستم ایمنی بدن ما قادر به شناسایی سلول ها و عوامل خارجی از سلول های خودی (سلول های بدن) است ولی در بیماری های خود ایمنی، سیستم ایمنی بدن اشتباها به خود بدن حمله می کند و می تواند اندام ها و بافت ها را درگیر کند. از آن جا که برخی از بیماری های خودایمنی بسیار شایع هستند، بنابراین در این مقاله به معرفی بیماری های خودایمنی خواهیم پرداخت.
بیماری خودایمنی چیست؟
همانطور که در ابتدای مطلب اشاره شد، سیستم ایمنی بدن انسان برای مقابله با عوامل بیماری زا طراحی شده است ولی ممکن است بنا به دلایلی سیستم ایمنی قادر به تشخیص صحیح سلول های خودی از سلول ها و عوامل بیگانه خارجی نباشد. از این رو به اشتباه، به سلول های خودی حمله کرده و باعث بروز بیماری هایی تحت عنوان بیماری های خودایمنی گردد.
در یک بیماری خود ایمنی، سیستم ایمنی بخشی از بدن مثل پوست یا گلبول های قرمز یا مفاصل و … را به اشتباه عامل بیگانه شناسایی کرده و پروتئین هایی به نام اتو آنتی بادی ترشح می کند که به سلول های سالم بدن حمله می کنند. لازم به ذکر است که در برخی از بیماری های خودایمنی مثل دیابت نوع 1 ، فقط یک اندام مورد هدف و آسیب قرار می گیرد. به عنوان مثال در دیابت نوع 1 ، پانکراس مورد آسیب واقع می شود ولی در برخی از بیماری های خودایمنی مثل بیماری لوپوس اریتماتوز سیستمیک، کل بدن تحت تاثیر حملات سیستم ایمنی قرار می گیرد.
چرا سیستم ایمنی به بدن حمله می کند؟
دلیل برخی از بیماری های خود ایمنی، ژنتیک، استرس، قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی و استفاده از برخی داروهاست ولی به طور کلی فعلا علت ایجاد همه بیماری های خودایمنی شناسایی نشده است.
انواع مختلف بیماری خودایمنی
تعداد بیماری های خود ایمنی نسبتا بالا است. در این قسمت به معرفی برخی از بیماری های خودایمنی پرداخته و علائم هر یک از آن ها را نیز ذکر خواهیم کرد.
• بیماری مولتیپل اسکلروزیس (MS)
این بیماری در سال 1868 توسط یک عصب شناس و استاد آسیب شناسی آناتومی کشور فرانسه به نام ژان مارتن توصیف شد. در این بیماری بخش هایی از سیستم ایمنی به غلاف میلین عصب که در واقع پوشش محافظ سلول های عصبی است، آسیب می رساند. غلاف میلین سرعت انتقال پیام ها را بین مغز و نخاع و بقیه قسمت های بدن کاهش می دهد. بیماری ام اس به اشکال مختلفی بروز می کند و در افراد مختلف با سرعت های متفاوتی پیشرفت می کند. طبق مطالعاتی که در سال 2012 میلادی انجام شده، حدود 50 درصد از افراد مبتلا به بیماری مولتیپل اسکلروزیس (MS) 15 سال پس از شروع بیماری برای راه رفتن نیاز به کمک خواهند داشت.
از جمله علائم بیماری ام اس عبارت است از :
o مشکلات بینایی
o ضعف یا خستگی
o درد و اسپاسم
o سوزن سوزن شدن و بی حسی دست و پا
o اختلال عملکرد جنسی
o مشکلات مثانه
o مشکل تعادل یا سرگیجه
o مشکلات شناختی
• دیابت نوع 1
دیابت نوع یک یا همان دیابت وابسته به انسولین که بیشتر در سنین کودکی و جوانی بروز می کند، به دلیل تخریب سلول های بتا در پانکراس اتفاق می افتد.
برخی از علائم دیابت نوع 1 عبارتنداز :
o گرسنگی و تشنگی بیش از حد
o تاری دید
o تکرر ادرار
o کاهش چشمگیر وزن در مدت زمان کوتاه
o خستگی
o احساس گزگز و مورمور شدن اندام ها
o حالت تهوع، خشکی پوست و دهان، صورت برافروخته و تنفس سریع و پی در پی نیز از عوارض دیابت نوع 1 کتواکسیدوز می باشد.
• بیماری پسوریازیس
بیماری پسوریازیس که به نام بیماری صدف نیز شناخته می شود یک بیماری پوستی خودایمنی است.
سلول های آسیب دیده و مرده پوست انسان دائما در حال ریزش هستند و سلول های جدید و سالم با سلول های مرده جایگزین می شوند.
در افراد مبتلا به بیماری پسوریازیس، به دلیل نقص در سیستم ایمنی بدن، سیگنال ها و دستورات اشتباه به سلول های پوستی می رسد. در این حالت سلول های جدید با سرعتی فزاینده و بیشتر از سرعت ریزش سلول های مرده تولید می شوند. در نتیجه پوست فرد مبتلا به بیماری صدف یا همان پسوریازیس به صورت پوسته پوسته خواهد بود.
علائم بیماری پسوریازیس ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد. برخی از علائم این بیماری عبارتنداز :
o خارش و سوزش در برخی نقاط پوست
o قسمت های قرمز روی پوست که با فلس های نقره ای پوشیده می شوند.
o مفاصل متورم و سفت
o ناخن ضخیم، برآمده یا سوراخ
o پوست خشک و ترک خورده که خون ریزی از آن نیز محتمل است.
o قسمت های کوچک پوسته پوسته شده که معمولا در کودکان مبتلا مشاهده می شود.
• بیماری آدیسون
بیماری آدیسون یک بیماری نادر است که میزان شیوع آن در خانم ها و آقایان تقریبا برابر است. این بیماری در نتیجه تخریب تدریجی و پیش رونده غدد فوق کلیه اتفاق می افتد که ممکن است به دلیل مشکلات خودایمنی باشد. البته لازم به ذکر است که نارسایی غدد فوق کلیه علاوه بر مشکلات سیستم ایمنی ممکن است به دنبال بیماری هایی همچون سرطان، سل و بیماری های هیپوفیز یا حتی به دلیل قطع ناگهانی داروهای کورتونی ایجاد شود.
برخی از علائم بیماری آدیسون عبارتنداز :
o احساس ضعف و خستگی
o دل درد، حالت تهوع و اسهال
o افسردگی و پرخاشگری
o کاهش فشار خون تا وضعیت از حال رفتن
o تیره شدن رنگ پوست نسبت به قبل به دلیل افزایش رنگدانه های پوست
o کاهش اشتها و کاهش وزن
o پیدایش لکه های سفید روی پوست
o ریزش مو
ضمنا لازم به ذکر است که برخی از علائم مذکور به دلیل دفع سدیم و نمک از طریق ادرار است.
• تیروئیدیت هاشیموتو
تیروئیدیت هاشیموتو یکی از بیماری های خودایمنی است که غده تیروئید را مورد حمله قرار می دهد و باعث بروز اختلال در عملکرد غده تیروئید می شود.
علائم و نشانه های تیروئیدیت هاشیموتو عبارت است از :
o افزایش وزن
o احساس وحشت ناگهانی
o افزایش کلسترول
o کاهش قند خون
o افزایش میزان خونریزی سیکل ماهیانه و یا طولانی شدن مدت زمان قاعدگی
o ضعف یا گرفتگی ماهیچه ها
o افسردگی
o ضعیف شدن حافظه
o نازایی
o حساسیت بیش از حد نسبت به گرما و سرما
o میگرن
o ریزش مو
o کند شدن ضربان قلب (برادیکاردی) و گاهی نیز تند شدن ضربان قلب (تاکیکاردی)
• بیماری سلیاک
بیماری سلیاک نیز همچون بیماری های مذکور جزو بیماری های خودایمنی طبقه بندی می شود. افراد مبتلا به این بیماری نمی توانند غذاهای حاوی گلوتن (پروتئین موجود در گندم، چاودار و سایر غلات) مصرف کنند.
افراد مبتلا به سلیاک اگر غذای حاوی گلوتن مصرف نمایند، زمانی که گلوتن در روده کوچک قرار دارد، سیستم ایمنی به این قسمت حمله کرده و باعث التهاب می گردد و در نتیجه آسیب به لایه پوشاننده روده کوچک مانع جذب مواد مغذی از طریق روده کوچک می گردد. البته لازم به ذکر است همه افرادی که نسبت به گلوتن حساسیت دارند، مبتلا به بیماری خودایمنی نیستند.
علائم بیماری سلیاک در افراد متخلف متفاوت است و در کودکان و بزرگسالان نیز به اشکال مختلفی بروز می کند.
علائم بیماری سلیاک در کودکان :
o اسهال مزمن
o یبوست
o ورم شکم
o تهوع و استفراغ
o مدفوع کدر و بدبو
o آسیب به مینای دندان
o کوتاهی قد
o از دست دادن وزن
o کم خونی
o بی قراری و تحریک پذیری
o ناتوانی در یادگیری
o بیش فعالی
o عدم هماهنگی عضلانی و تشنج
o تاخیر بلوغ
علائم بیماری سلیاک در بزرگسالان :
o یبوست
o درد شکمی
o تهوع و استفراغ
o خستگی بیش از حد
o اسهال
o از دست دادن وزن
o نفخ و گاز روده
o کم خونی ناشی از فقر آهن
o زخم های دهانی
o خارش و تاول های پوستی
o پوکی استخوان
o کاهش عملکرد طحال (Hyposplenism)
• سندروم شوگرن
سندروم شوگرن نیز جزو اختلالات خودایمنی محسوب می شود که در آن سیستم ایمنی بدن فرد مبتلا به اشتباه به غدد تولید کننده رطوبت بدن مثل غدد بزاق و غدد اشکی حمله می کنند و این اتفاق موجب خشی شدید دهان و چشم، خارش و سوزش چشم و همچنین باعث درد مفاصل می گردد.
سندروم شوگرن به دو شکل رخ می دهد :
1- سندروم شوگرن اولیه : سندروم شوگرن اولیه کاملا خودبخودی و بدون ارتباط با داشتن بیماری دیگر ایجاد می شود.
2- سندروم شوگرن ثانویه : این نوع از سندروم شوگرن به دلیل داشتن یک بیماری خودایمنی دیگر مثل لوپوس یا آرتریت روماتوئید ایجاد می شود.
علائم سندروم شوگرن به شرح ذیل می باشد :
o خشکی گلو، لب یا پوست
o خشکی دهان ( فرد مبتلا در این حالت احساس می کند گچ، پنبه یا پشم روی زبان دارد و قادر به انتقال آن به بیرون از دهان نیست)
o خشکی در بینی
o خشکی چشم همراه با قرمزی، سوزش و خارش
o متورم شدن غدد در گردن و صورت
o بثورات پوستی
o حساسیت شدید پوست نسبت به نور خورشید
o تغییر در طعم ها و بوها
o تنگی نفس
o خشکی واژن در زنان
o خستگی بیش از حد
o سوزش گوش
o تورم، درد و سفتی در مفاصل
• کم خونی همولیتیک خودایمنی
در کم خونی همولیتیک خودایمنی (AIHA) آنتی بادی های فرد مبتلا، علیه گلبول های قرمز خون عمل می کند و موجب واپاشی گلبول های قرمز و کاهش غلظت پلاسمای خون می شود. همانطور که مستحضر هستید طول عمر گلبول های قرمز خون در حالت عادی 100 الی 120 روز است ولی در موارد شدید کم خونی همولیتیک خودایمنی، طول عمر گلبول های قرمز خون به چند روز کاهش می یابد.
حمله اشتباه آنتی بادی به گلبول های قرمز خون ممکن است به دلایلی همچون وجود یک بیماری عفونی، بعضی از سرطان ها، گروه خونی متفاوت جنین و مادر، تزریق خون ناسازگار با گروه خونی شخص دریافت کننده و یا به دلیل قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی و سموم و یا داروها اتفاق بیفتد.
برخی از علائم کم خونی همولیتیک خودایمنی (AIHA) عبارتنداز :
o مشکل در تمرکز کردن
o تپش قلب
o تنگی نفس
o سردرد و حالت تهوع
o زردی پوست
o اسهال و استفراغ
o احساس سبکی در سر به هنگام ایستادن
o احساس درد در زبان
o ضعف عمومی
o خستگی بیش از حد
o رنگ پریدگی
o ادرار تیره
o درد عضلانی
• بیماری آدمنتیاس
بیماری آدمنتیاس که تحت عنوان بیماری چیچک نیز در جامعه شناخته می شود، یکی دیگر از بیماری های خودایمنی می باشد که ژنتیک نیز در ایجاد آن دخیل است. چیچک در واقع یک نوع التهاب رگ می باشد که عوارضی همچون مشکلات بینایی، ضایعات پوستی در دهان و پستان، آلت دردناک، مشکلات ریه و روده را در پی دارد. چنانچه فردی از 6 معیاری که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد، 4 نمره یا بیشتر بگیرد، بیش از 98 درصد ممکن است مبتلا به بیماری چیچک باشد.
1- آفت ژنیتال (تناسلی) – 2 نمره
2- آفت دهانی – 2 نمره
3- ضایعات پوستی – 1 نمره
4- پاترژی – 1 نمره
5- ضایعات چشمی – 2 نمره
6- ضایعات واسکولار (عروقی) – 1 نمره
راهکارهای تقویت سیستم ایمنی
تعادل و هماهنگی دو اصل مورد نیز برای داشتن عملکرد مناسب سیستم ایمنی محسوب می شود. سبک زندگی سالم، تغذیه سالم، ورزش، سن، استرس و … از عوامل تاثیرگذار در تضعیف یا تقویت سیستم ایمنی هستند. برای داشتن سیستم ایمنی قوی، رعایت موارد زیر کمک کننده می باشد :
• ورزش منظم
• عدم مصرف دخانیات
• رژیم غذایی سرشار از میوه و سبزیجات (اسفناج، فلفل دلمه ای، کلم بروکلی، توت فرنگی)
• داشتن وزن سالم
• عدم مصرف الکل
مصرف آب آکواویتا
• داشتن خواب کافی (خواب کمتر از 7 ساعت، احتمال ابتلا به بیماری های ویروسی را افزایش می دهد.)
• دور بودن از استرس (هورمون کورتیزول با غلبه بر سیستم ایمنی باعث تضعیف و اختلال در عملکرد آن می شود.)
• تزریق واکسن های لازم تجویز شده توسط پزشک متخصص
• رعایت بهداشت (شستن مداوم دست ها و …)
• مصرف غذاها و یا مکمل های حاوی ویتامین C ، ویتامین D ، ویتامین A ، ویتامین B6 و ویتامین E